Realisatie energietransitie: welke thema's spelen een rol?

Energiescans in Zutphen

Circulaire economie: nieuw textiel-sorteercentrum

Bewoners Brummen maken voedselbos

Update Cleantech A1-zone

Nieuwe EU-lobbyist Cleantech Regio

A1 Bedrijvenpark Deventer: cleantech

afscheid bestuur-ders Cleantech Regio

Terugblik Cleantech Tomorrow

We wensen je veel leesplezier bij deze zomereditie van het e-zine! Met weer veel verhalen en voorbeelden van hoe en wat we doen om de regio nog schoner, duurzamer en energieneutraal te maken.
Dit is de laatste Driehoeksverhouding. Wel blijven we zeker de verhalen uit de Cleantech Regio delen! Volg ons dus via onze site en sociale media. Delen van artikelen wordt op prijs gesteld.
VAN DE REGIOVOORZITTER
RESULTATEN UIT DE CLEANTECH REGIO
BELEEF DE CLEANTECH REGIO
OP DE BANK BIJ
COLOFON

Van de regiovoorzitter

Burgemeester zijn: het is geen ‘echte’ baan. Dat geldt ook voor het voorzitterschap van de Cleantech Regio. Dat bén je, 24/7. Zoals Deventer iets van mijzelf was, zo was ook de regio een deel van mij waarmee ik mij enorm verbonden voelde. Afscheid nemen is dus dubbel. Ik kijk ernaar uit om Commissaris van de Koning van Overijssel te worden, maar laat ook iets los. Dit is míjn regio en ik ben er trots op dat ik er de afgelopen elf jaar voorzitter van mocht zijn!

Ik stop met een gerust gevoel, zoals u ook kunt lezen in mijn afscheidscolumn in deze Driehoeksverhouding. Want wat hebben we veel bereikt! Europa investeert volop in onze Cleantech Regio, de A1 wordt verbreed en wij maken er een Cleantech A1-zone van, de entrees van onze steden zijn verbeterd, we hebben onze arbeidsmarkt een impuls gegeven met veel leerwerkbanen, we zijn landelijk koploper in slimme en schone mobiliteit. En zo kan ik nog wel even doorgaan …

Een belangrijke voorwaarde voor nog meer resultaten de komende jaren, is onze gezamenlijke Agenda Cleantech Regio 2018-2023. U leest hier meer over in deze editie van Driehoeksverhouding. Ook komen weer mooie voorbeeldprojecten aan bod, die ondernemers, onderwijs en overheden samen realiseren. Op 15 juni heb ik samen met regiovoorzitters van Twente en Zwolle, het Rijk uitgedaagd om óók te investeren in de kracht van onze groeiende regio’s in het oosten van het land, om zo onze economie verder te versterken en te verduurzamen.

Ook vanaf mijn nieuwe stoel als Commissaris van de Koning in Overijssel blijf ik de Cleantech Regio volgen. En natuurlijk als inwoner van onze mooie regio!

Andries Heidema
Voorzitter Cleantech Regio

Scherpe Agenda Cleantech Regio,nu vooral doén

Annelies de Jonge en Ronald van Wetering zijn als bestuurders van de Cleantech Regio de ‘trekkers’ van de Agenda Cleantech Regio 2019-2023. Zij kijken terug op de dynamische en inspirerende agenda-vorming en zijn blij met de scherpe Agenda die nu op tafel ligt. Nu op naar concretisering van de plannen in een uitvoerings- en investeringsagenda. “Doén!”

Annelies de Jonge en Ronald van Wetering

“Een mijlpaal”, vindt Ronald van Wetering, namens VNO-NCW in de Strategische Board Stedendriehoek. “Het is voor het eerst dat wij als ‘O’s’ écht samen tot een agenda zijn gekomen.”

Dit kan wethouder Annelies de Jonge van Zutphen, lid van het dagelijks bestuur van de regio, alleen maar beamen. “Er is geluisterd naar elkaars belangen, vanuit het besef dat we het met elkaar moeten doen.”

Annelies de Jonge

Uitvoeringsagenda: doén

De uitvoerings- en investeringsagenda is nu in de maak. Hierin worden ambities omgezet in concrete projecten. “Vanaf nu moeten we vooral wegblijven van veel praten, maar gaan dóen”, vindt Ronald.

“Onze rol als overheden is die samenwerking vooral faciliteren”, zegt Annelies. Ook gemeenten vinden elkaar steeds beter over lokale grenzen heen. Verduurzaming van bedrijventerreinen, het gezamenlijke rode loperbeleid om bedrijven te binden aan de Cleantech Regio, energietransitie: dat zijn geen opgaven die je alleen lokaal kunt aanpakken.

Onderwijs- en onderzoeksinstellingen in de regio zijn al volop in beweging met nieuwe cleantech opleidingen, leergangen en onderzoeksprogramma’s. Dat helpt enorm om een interessante regio te zijn voor het talent dat nodig is, om te werken in de circulaire economie en energietransitie.

Dat het recente evenement Cleantech Tomorrow zoveel bezoekers trok – waaronder ook veel inwoners – is óók goed nieuws. “Cleantech leeft in de regio, de bodem is er om nu door te pakken”, onderstreept Ronald. “En dan vooral ook meer laten zien wát we doen en onze parels zichtbaarder maken.”

Ronald van Wetering

Verschillen overbruggen

Hoe kijken Annelies en Ronald terug op de totstandkoming van de Agenda? Hoe breng je die verschillende werelden van overheid, onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar?

Partners moesten elkaar in elk geval vinden in taalgebruik, memoreert Ronald. Alleen al de termen voor diverse overleggen, een Smal Beraad, een Breed Beraad … En waar overheden nogal eens uitweiden in lappen tekst, zijn ondernemers meer van kort en bondig.

Ook moesten partijen elkaar vinden in de balans tussen ‘grote dromen’ versus concrete doelstellingen. Er is flink gediscussieerd, maar alleen de manier waarop is al winst. Annelies: “Iedereen kon in alle openheid eerlijk zijn mening geven. En er is ook echt geluisterd. Samen doen, betekent dat je de ander ruimte moet geven en het ook in je moet hebben om te zeggen: goed punt, dat nemen we mee.”

“Wat helpt is dat we het over de belangrijkste thema’s natuurlijk helemaal eens zijn”, reageert Ronald. “Wat ook goed is geweest, is dat de punten die door ondernemers nog zijn ingebracht tijdens de laatste grote bijeenkomst over de ambities, ook in de Agenda zijn meegenomen.”

Het samen agenderen heeft gelukkig geen halfbakken ‘poldercompromis’ opgeleverd, maar juist een ambitieuze, scherpe agenda, vinden Annelies en Ronald. Zij constateren tevreden dat nieuwe gemeentecolleges de inhoud meenemen in hun coalitieakkoorden. En dan zijn straks de nieuwe gemeenteraden aan zet.

De Agenda Cleantech Regio 2019-2023 is gemaakt door ondernemers, overheden, onderwijs en onderzoek en zij voeren die ook samen uit, met inwoners.

Twee topthema’s zijn leidend: energietransitie en circulaire economie. In 2023 is de Cleantech Regio met 25 procent minder CO₂-uitstoot de meest duurzame regio van Nederland. En de meest circulaire regio van Europa.

Dit levert ons ook nieuwe cleantech business en cleantech banen op. Innovatiekracht, de (top)talenten die nodig zijn en schone mobiliteit: zonder kunnen wij onze ambities niet realiseren. Dat geldt ook voor onze fijne leefomgeving en goede vestigingsklimaat.

Eind 2018 is de uitvoerings- en investeringsagenda klaar die op de Agenda Cleantech Regio volgt. Hierin staat welke partners welke thema’s uitvoeren en welke concrete projecten en programma’s bijdragen aan onze resultaten.

Interessante links:

Bekijk de Agenda Cleantech Regio

Koffie in de camper

In de camper: Marije Arah, locatieontwikkelaar windenergie bij duurzaam energiebedrijf Raedthuys Pure Energie, dat eigen windmolens en zonneparken realiseert en beheert. Henk Posthuma werkt bij gemeente Epe in/voor/aan het landelijk gebied, milieu en energietransitie en is al jaren ook regionaal actief. Hans Kluijfhout werkt bij Provincie Overijssel en is gedetacheerd naar de Cleantech Regio om samen met Kees Verspui het Realisatieprogramma energietransitie te ontwikkelen. Frans Bruning uit Brummen, die vijftien jaar actief was in lokale en provinciale politiek.

Driehoeksverhouding ging op tour in Deventer voor twee camper-gesprekken over energietransitie. De eerste stop: het gasloze A1 Bedrijvenpark, dat het meeste groene van Nederland wil worden. Daarna reed de camper naar De Gasfabriek, waar startups het licht zien. In de camper: betrokkenen van allerlei pluimage en gespreksleider Kees Verspui, secretaris van de Tafel Energietransitie van de Cleantech Regio. Wat verwachten we van gemeenten? Waar moeten die windmolens dan komen? Pakken we onze communicatie wel goed aan? Hoe betrekken we jongeren bij de energietransitie? Wordt energiearmoede een thema? Het kwam allemaal langs.

“Lekker improviseren in zo’n camper!”, roept Frans. “Dat past wel bij de energietransitie: daarvan weten we ook niet precies wat er op ons pad komt.” De andere tafelgenoten schenken koffie in, nemen taart en steken van wal.

Urgentie

Hans Kluijfhout: “Gaan we in dit sukkelgangetje door, dan komen we er nooit. In de Agenda Cleantech Regio staan grote ambities, maar hoe realiseren we die in korte tijd?” Waarmee hij maar wil zeggen: 2023 is niet ver weg, actie is geboden. Wil je die windmolen daar níet? Dan moet er ergens iets anders wél.

“Wil je die windmolen daar níet?
Dan moet er ergens iets anders wél.”

Daarmee ligt een bekend dilemma op de kampeertafel: iedereen is voor energietransitie, maar niemand wil die windmolen in zijn achtertuin. Of toch wel? Marije onderstreept juist dat “het bruist van de initiatieven”, maar wil je die ook realiseren, dan moet je alle omwonenden wél op tijd meenemen.

Hans Kluijfhout

En wie moet dat dan eigenlijk doen? “Trek proces- en projectcommu-nicatie uit elkaar”, vindt zij, “maar ga als gemeente wel in zo’n zaal met bewoners staan. “Initiatiefnemers en overheden hebben vanuit hun eigen rol wel een gedeelde verantwoordelijkheid voor omgevingscommunicatie.” En doe dit AUB meer doelgroepgericht, afgestemd op ieders belangen.

Gemeenten zijn aan zet om planologisch en juridisch goed te regelen dat al die maatschappelijke initiatieven gerealiseerd kúnnen worden. Bij die rol als procesregisseur hoort dus zeker ook goede communicatie. Dit alles vraagt om meer capaciteit dan gemeenten nu voorhanden hebben.

Sociale opgave?

Frans maakt zich zorgen over energiearmoede. Kan iedereen die energietransitie wel betalen? “Er is straks een groep die financieel niet meekan”, denkt hij. “Ik vind dat mensen met lage inkomens zonnepanelen bijvoorbeeld uit de bijzondere bijstand gefinancierd moeten krijgen.”

Marije Arah

“Hier in Deventer is daarvoor een mooi initiatief”, weet Marije. Woningeigenaren sluiten een Woningabonnement af – hun huis wordt verduurzaamd en je betaald maandelijks terug van jouw besparingen op de energielasten.

“In de aanpak en communicatie mag het veel meer gaan over: ‘what’s in it for me?’ Je huis verduurzamen, lokale energie opwekken: het moet je financieel iets opleveren.”

In de aanpak en communicatie mag het veel meer gaan over: ‘what’s in it for me?’ Je huis verduurzamen, lokale energie opwekken: het moet je financieel iets opleveren. Laagdrempelige subsidies zijn daarom zo goed, denkt Henk Posthuma. Dan bereik je op termijn ook meer draagvlak voor grootschaligere projecten zoals zonne- of windparken. “Het moet gewoon gaan worden. Net zoals je investeert in een nieuwe badkamer voor meer comfort, zou je ook logisch moeten investeren in verduurzaming.”

Frans Bruning

“Maak duidelijk wat het mensen oplevert en blijf niet alleen over abstracte doelen praten”, vindt Frans. Marije: “We romantiseren energietransitie met die grote doelen: het moet ook gewoon een verdienmodel zijn voor bedrijven en inwoners.”

Veranderingen in het landschap

Zijn energienetwerken straks bepalend voor de inrichting van onze regio, zoals het wegennet dat nu is? Dat zal wel meevallen, denkt iedereen. Vooral de havens - onze grootste energievragers – ondergaan straks een metamorfose en krijgen veel windmolens, denkt het gezelschap. Het zal landelijk gezien toch ook van dat soort ‘grote’ maatregelen moeten komen.

Henk Posthuma

Lees meer …

REALISATIEPROGRAMMA

Wat gaan we concreet doen om in 2023 met 25 procent minder CO2-uitstoot de meeste duurzame regio in Nederland te zijn? Dat staat in het Realisatieprogramma.

In de eerste versie – die in de zomer van 2018 wordt verspreid – staat hoe we er nu voorstaan en wat nodig is om ons doel te bereiken. In volgende versies houden we die stand bij. Per project wordt aangegeven wat dit bijdraagt aan de CO2-reductie.

In onze regio kan het wel zo zijn dat de aanwezige energievoorraad bepalend is voor wonen en werken op bepaalde plekken. Ook klimaatadaptatie en circulaire ontwikkelingen zijn trouwens ruimtevragers die ons landschap gaan beïnvloeden.

“Initiatiefnemers en overheden hebben vanuit hun eigen rol wel een gedeelde verantwoordelijkheid voor omgevingscommunicatie.”

Langs snelwegen en op bedrijvenparken: daar zal de acceptatie voor windmolens en zonneparken het makkelijkst gaan, denken de gespreksdeelnemers. Al brengt Marije in dat omwonenden daar juist in het verleden al hebben moeten ‘slikken’ vanwege de komst van een rondweg of bedrijventerrein en dan wordt er wéér wat gevraagd.

Waarom niet allemaal windmolens plaatsen langs de Afsluitdijk? Dat is de mooiste locatie van Nederland ervoor! Tja: daar vliegen nu net de trekvogels langs … Ook belangrijk. Maar, weet Hans Kluijfhout, er is al technologie beschikbaar die ervoor zorgt dat je windmolens alleen hoeft stil te zetten als de vogels er daadwerkelijk aankomen. Dus let maar op: “Technologische innovatie gaat ons verder helpen.”

Lunch aan de picknicktafel

Aan de picknicktafel: Els Holsappel van energiecoöperatie BrummenEnergie (communicatie en ledenwerving) en projectleider van de Energietafel Brummen. Coördinator van de Regionale Alliantie Stedendriehoek en medeoprichter van Duurzame Energiecoöperatie Apeldoorn Berry Prins. Lector Duurzame energievoorziening bij Saxion Richard van Leeuwen. Jan Ek, predikant van de Protestantse kerk van Brummen, die zowel kerk als woning verduurzaamde.

“We zitten hier voor een woning die bekleed is met biobased materiaal”, vertelt Richard. Hier word getest hoe het materiaal zich houdt – en in en rond de woning worden verschillende aspecten van duurzaamheid getest.
Niet voor niets staat dit Saxionproject op het terrein van De Gasfabriek, dat een belangrijke rol speelde bij de overgang van steenkolen naar aardgas. Die transitie ging razendsnel. Kunnen we zo’n overgang nu opnieuw zo voortvarend realiseren? Zeker, denkt iedereen. Het kán. De techniek is er klaar voor. Het draait nu vooral om mindset, gedrag en een geprogrammeerde aanpak.

Hoe betrekken we jongeren?

“Jij werkt veel met jongeren”, vraagt Berry aan Richard, “hoe staan die nu in dit vraagstuk? Zij moeten het straks toch doen.”

Het antwoord is optimistisch. “Jongeren maken zich nieuwe technologie zo snel eigen, werken makkelijk samen en zijn op allerlei manieren in verbinding met elkaar”, merkt hij. Juist deze vaardigheden gaan de energietransitie een impuls geven.

Jan Ek heeft een mooie illustratie. Hij nodigde laatst de jonge ondernemer Roeland Lelieveld uit, die met zijn bedrijf Africa Wood Grow de economie in Kenia omvormt van geiten houden naar bos verbouwen. Hij bestuurt zijn drie farms vooral online, vanuit Nederland. “Zo’n verhaal inspireert en gaat erin als koek.”

Berry Prins

“Jongeren zijn wars van hiërarchische structuren en denken veel ruimer dan wij”, vult Els aan. “Toch is de uitstraling rondom het thema wel sterk ‘man in pak en grijs’ dan dat van ‘jong’.” BrummenEnergie wil dat graag veranderen, maar dit blijkt in de praktijk best lastig. Els memoreert een bijeenkomst waar jongeren letterlijk meteen de draaideur doordraaiden na een blik op de ‘oudere’ groep aanwezigen in het stadhuis.

“We hebben de juiste methode om jongeren structureel aan ons te binden nog niet gevonden”

“Jongeren leven voor events”, merkt predikant Jan. Organiseert de kerk één keer een ontmoetingscafé dan zit dat stampvol, maar een volgende keer is er geen animo meer. “Misschien hebben we de juiste methode om jongeren structureel aan ons te binden gewoon nog niet gevonden”, denkt Els. “Sowieso moeten we veel meer aansluiten bij de vraag en behoefte van mensen: het begint met je inleven in die ander.”

“Dé jongere bestaat natuurlijk ook niet”, merkt Richard op. “In mijn lessen moet ik de ene student bij wijze van spreken nog overtuigen van de noodzaak van energietransitie, terwijl de ander raadslid is met duurzame energie in portefeuille. En dan heb je nog het brede spectrum er tussenin.”

Jan Ek

Gedrag is de sleutel

Het mag en moet nog veel meer over gedrag gaan, vindt Berry. Jan beaamt. Hij verduurzaamde zijn huis en weet het zelf: je moet keuzes maken. “Al stop je iedereen in een A++ woning, dat is nog geen garantie voor een laag verbruik. Het laatste stukje draait om gedrag. Wat dat betreft slaan die labels nergens op.”

“Belangrijke randvoorwaarde is dat het loont, en regelgeving.”

“Belangrijke randvoorwaarde is dat het loont”, denkt Richard. “En regelgeving.” Terugkijkend naar de overgang van kolen naar gas, was er een aansluitplicht die wel werd betaald. Nu zou je ook een soort fonds kunnen maken om wijk voor wijk van het gas af te helpen. En wetgeving moet scherper. Els sluit zich daar helemaal bij aan.

Els Holsappel

Prima, maar begin dan met dat gedrag, onderstreept Berry nog maar eens. Je wilt immers niet dat iemand die na verduurzaming een lagere gasrekening heeft, maar daarna een energie slurpende zonnebank aanschaft. Tuurlijk: betuttelen moet zeker niet. Wat dat betreft doen de energiecoaches in de regio goed werk – die helpen je op aanvraag om je energiehuishouding op orde krijgen. En: in je eigen omgeving kun je ook veel doen. Nadat Jan begon met zonnepanelen, deed zijn buurman het óók.

Acties

Hoe denken deze tafelgenoten over energiearmoede? Juist de groep die modaal of er net boven verdient, is kwetsbaar. Woningcorporaties zijn goed bezig voor de lagere inkomens en de hogere zouden de investeringen zelf kunnen ophoesten. De middengroep met een eigen huis die het net redt: die gaat het zwaar krijgen. “Juist die mensen zouden renteloos moeten kunnen lenen bij zo’n investeringsfonds”, denkt Richard.

Tot slot. Welke tips kunnen we goed gebruiken voor de realisatie van de energietransitie? Els: “Praat vooral mét mensen en niet over ze, sluit aan bij hun vragen en behoeften.” Berry pleit voor de bewustwording van je energiegedrag: “We moeten van vergadertafel naar keukentafel.” Richard: “Focus op duurzame energieopwekking en-voorziening. Ook als we gasloos zijn, hebben we energie nodig.” Jan: “Laat de goede voorbeelden zien, dan overtuig je anderen dat het werkt.”

BEDRIJVENPARK WIL ÉEN VAN DE GROENSTE ZIJN IN NEDERLAND

Wie in de Cleantech Regio regelmatig over de A1 rijdt, kán het niet zijn ontgaan. Op een groot bord staat vermeld: ‘the Eagle has landed’ met daarbij de bekende toekan van hotelbedrijf Van der Valk. Deze knipoog maakt duidelijk dat de bouw van het Van der Valk Exclusief hotel op A1 Bedrijvenpark Deventer is begonnen. Wat gebeurt er nog meer op het bedrijvenpark?

A1 Bedrijvenpark wil één van de groenste bedrijvenparken van Nederland worden. Veertig procent van de totale 129 hectare wordt ingevuld met water en groen, er zijn geen gasaansluitingen en een windmolen langs de A1 zorgt voor een deel van de energievoorziening.

Sinds 2017 wordt bij elke verkochte kavel een oplaadpaal voor elektrische auto’s geleverd, realisatie van een waterstoftankstation is in onderzoek. Wellicht wordt A1 Bedrijvenpark ook de uitvalsbasis voor stadsdistributie.

De nieuwe Van der Valk – begin 2020 klaar – wordt energieneutraal en is straks het duurzaamste hotel van het horecabedrijf tot nu toe. Het complex met 140 kamers, restaurant, congrescentrum, fitnesscentrum met wellness en zwembad – voorziet volledig elektrisch in zijn warmte- en energiebehoefte. Die energie wordt opgewekt door nabij gelegen windmolens, zonnepanelen op het dak en warmte- en koudeopslag in de bodem.

Waterstoftankstation?

Ook bij de ontwikkeling van Truckpoint Deventer staat duurzaamheid hoog in het vaandel. Directeur Jorgen Kruit: “Ik vind het belangrijk om de locatie zo duurzaam mogelijk in te richten. Er komen zonnepanelen en lichtmasten met ledverlichting, gemaakt van gerecycled materiaal. Chauffeurs kunnen hier de duurzame brandstof LNG tanken.”

Ook wordt gekeken naar een waterstoftankstation. “Elke vorm van innovatie die bijdraagt aan de energietransitie is het verkennen waard”, vindt wethouder duurzaamheid Frits Rorink van de gemeente Deventer. “Het A1 Bedrijvenpark is dé plek om die initiatieven een kans te geven. Wie weet hebben we straks ook tankpunten voor waterstofauto’s, -bussen en -vrachtwagens.”

A1 Bedrijvenpark Deventer was vorig jaar start- en finishplaats van de eerste 24-uurs Waterstof Challenge, waarbij deelnemers in een etmaal zoveel mogelijk kilometers maken in Europa in een waterstofauto.

Duurzaam bouwen

Begin 2019 vestigt wielerploeg Sunweb zich ook op het A1 Bedrijvenpark, in een duurzaam bedrijfspand met Experience Center. “Innovatie en duurzaamheid zijn belangrijk voor ons”, zegt teammanager Iwan Spekenbrink. “Dat laten we zien in onze wielersport en in het nieuwe pand. We streven naar een energie- en CO₂-neutraal gebouw door gebruik te maken van de nieuwste technieken.”

Ook Metos, specialist in professionele keukens en spoelkeukens, keek bij de nieuwbouw naar duurzaamheid. Er zijn duurzame materialen gebruikt en een lucht-water-warmtepomp zorgt voor verwarming en koeling. Het voedselafval uit het restaurant wordt tot compost gemaakt. Ook aannemersbedrijf Netters Infra timmert duurzaam aan de weg. Het bedrijfsgebouw op de oude locatie naast Auping is grotendeels gedemonteerd en hergebruikt voor het nieuwe bedrijfspand.

Auteur: Peter Sips, marketing- en communicatieadviseur gemeente Deventer

“Graag met concrete projecten naar Brussel”

Op zoek naar Europese samenwerking en/of subsidie voor een concreet cleantech project? Matthijs Peters hoort er graag meer over en gaat met plezier lobbyen in Brussel.

Lobbyist Matthijs Peters verdeelt zijn tijd tussen gemeente Apeldoorn en de Cleantech Regio en behartigt de regiobelangen in Brussel. Sinds 1 april is hij de opvolger van Ineke Lijnema.

Zijn achtergrond past perfect, want Matthijs studeerde Europees beleid en heeft lobbyervaring in/met Duitsland. “Ik heb afgelopen maanden uitgebreider kennisgemaakt met relevante netwerken in Brussel en heb vooral de regio’s opgezocht die ook bezig zijn met circulaire economie en duurzame energie om te kijken waar we samen kunnen optrekken.”

Matthijs Peters

Peters is op diverse platforms actief en opereert vanuit de inhoud. “Dat kan op de schaal van Oost-Nederland zijn, dat zich profileert op het thema innovatie. Maar zeker ook provinciaal, als landsdeel, regionaal of lokaal.” Hij zoekt steevast naar de verbinding tussen beleidsthema’s en bijbehorende geldstromen in Europa en projecten in de Cleantech Regio.

Zo kregen gemeente Apeldoorn en de Stichting Duurzame Projecten Loenen begin 2018 een Europese subsidie voor een virtuele elektriciteitscentrale, die alle energie die lokaal wordt opgewekt aanstuurt en samenvoegt om vraag en aanbod goed op elkaar af te stemmen. Dit initiatief is onderdeel van een breder project binnen het Europese Interreg NWE Programma voor lokale energie-initiatieven.

Cleantech Agenda mooi uithangbord

De Cleantech Agenda is een mooi uithangbord van de ambities, vindt Matthijs Peters. Dat geeft de Cleantech Regio smoel in Brussel. Maar, onderstreept hij, het liefst gaat hij met concrete opdrachten de boer op.

Juist daarom is het fijn dat aan thema’s als de Cleantech A1-zone, verduurzaming van bedrijventerrein De Mars in Zutphen, Agrofood, het Deventer Open Innovatie Centrum en de nog duurzamere papierindustrie projecten worden gekoppeld in de uitvoeringsagenda.

Transform – de naam waaronder Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Zwolle samen 40 duizend woningen aardgasvrij willen maken – is een goed voorbeeld. “Concreet, ambitieus én het kan een voorbeeld zijn voor andere regio’s in Europa”, vindt Peters.

Ook het nieuwe textielsorteercentrum in Deventer is er zo één. Dat sluit aan bij het thema van een door de Cleantech Regio georganiseerd evenement tijdens de European Week of Regions and Cities. Die draait in 2018 om circulaire economie, waaronder hergebruik van textiel. Van 8 tot 11 oktober zijn bestuurders en andere vertegenwoordigers weer in Brussel om de Cleantech Regio op de kaart te zetten.

Meld concrete cleantech projecten

Europese subsidie kan bestaande projecten een stap verder brengen. “Juist daarom wil ik niet alleen de netwerken in Brussel goed kennen, maar zeker ook die in de Cleantech Regio zelf”, vertelt Peters. “Bij deze doe ik graag een oproep. Heb je een concreet project waarvoor je steun zoekt? Ik kan voor je lopen in Brussel!”

Contact met Matthijs? Mail mn.peters@apeldoorn.nl.

Matthijs Peters brengt eens per kwartaal een nieuwsbrief uit met nieuws uit Europa. Wil je die ontvangen, stuur Matthijs dan een mailtje.

Interessante links:

Samen naar the next level

Circa 3 duizend inwoners, ondernemers en mede-werkers van onderwijs en overheden waren present bij Cleantech Tomorrow, op 20, 21 en 24 april in gemeenten Epe en Voorst. Op de businessdag op 24 april op luchthaven Teuge inspireerden sprekers als Ed Nijpels, plasticvisser Marius Smit, bergbeklimmer Katja Staartjes en directeur Meiltje de Groot van luchthaven Teuge de bezoekers.

Cleantech Tomorrow Congres

Ed Nijpels praatte bezoekers bij over het Nationale Klimaat- en Energieakkoord dat komende zomer klaar is. Ondernemers, overheden, onderwijs en andere maatschappelijke organisaties maken samen concrete plannen om doelen uit het Klimaatakkoord van Parijs te halen. Die worden straks door regio’s uitgevoerd.

“U bent als Cleantech Regio voorloper en wacht niet op Den Haag maar doet zelf al”, complimenteerde Nijpels zijn toehoorders. “Dit is toch het neusje van de zalm! Andere regio’s kunnen hier een voorbeeld aan nemen.”

Nijpels constateerde tevreden dat de Cleantech Regio de energietransitie uitvoert in lijn met het Klimaatakkoord in wording. Komende zomer wordt dat aangeboden en vervolgens doorgerekend door het Centraal Planbureau. “Start uitvoering begin 2019”, beloofde Nijpels. Hij is optimistisch over de slagingskans, ook omdat er steeds meer innovaties zijn die bijvoorbeeld opslag van duurzaam opgewekte energie beter mogelijk maken en de verdienmodellen voor cleantech business steeds beter worden.

“Het is van het allergrootste belang dat we nu keuzes maken en de wereld fatsoenlijk achterlaten voor onze kinderen. Energietransitie is geen hobby: we moeten keuzes maken.”

Professioneel plasticvisser inspireert

Marius Smit van Plastic Whale inspireerde congresbezoekers met zijn ondernemersverhaal: hij wil ’s werelds wateren plasticvrij maken. En daarmee moet zijn bedrijf overbodig worden.

Hoe draag ik iets bij aan de wereld? Het antwoord op die vraag vond Marius in de Amsterdamse grachten, waar enorm veel plastic in drijft. Dit wordt eruit gevist en verwerkt tot sloepen waarmee weer nieuwe vissers op pad kunnen.

Die vissers zijn tegenwoordig vaak teams van bedrijven en organisaties die willen investeren in de maatschappij en een teambuildingsactiviteit willen doen. Inmiddels varen er negen sloepen door Amsterdam, waarmee jaarlijks circa 60 duizend plastic flessen worden verzameld en nog eens het dubbele aan volume aan overig plasticafval.

LEES MEER >>

Frustratie

Tijdens het congres vertelde Marius over de fases die zijn bedrijf doorliep en welke eigenschappen en waarden hem verder hielpen als ondernemer. Naast enthousiasme en zelfvertrouwen was dat vooral ook frustratie. “Als je de noodzaak voelt om te veranderen, dan kom je in beweging.”

Marius is nu een aantal jaren bezig als professioneel plasticvisser en heeft inmiddels acht mensen aan het werk, naast dertig schippers die de sloepen varen. “Ik maak ook gebruik van een groot netwerk van experts. Je moet als ondernemer ook je beperkingen weten en focus houden. Dat kan alleen maar als je anderen inschakelt en ruimte geeft om hun kennis in te zetten.”

Wereldwijd plasticvissen

Plastic Whale heeft grote ambities. De wereld is groter dan Amsterdam en Marius wil zijn verhaal verder brengen. “Ik ben ervan overtuigd dat duurzaam onderscheidend vermogen een kwestie van doen is. Zo ben ik begonnen en zo gaan we nu wereldwijd verder.”

“Afgelopen week had ik een topdag. Er meldde zich een nieuwe sponsor voor onze nieuwe meubellijn die we ook van recyclet plastic maken. Als dingen op het goede moment samenkomen, dat het gebéurt, ja dat is geweldig.”

Meer inspiratie? Bekijk de site van Plastic Whale

Business Challenge: 100 studenten bogen zich over cleantech vraagstukken

Jeske Vloedgraden en Anne Jansink van Saxion deden net als 98 andere hbo-studenten mee met de Business Challenge. De studenten bedachten oplossingen voor vraagstukken van bedrijven in de regio en konden via een app gebruikmaken van de expertise van congresbezoekers.

“Wij bedenken nu hoe we jongeren beter afval kunnen laten scheiden: kan het ontwerp van een afvalstation daaraan bijdragen”, schetst Jeske. “Kun je daarmee het gedrag van studenten sturen?”, vaagt Anne zich af. Zo’n cleantech opdracht zet je wel aan het denken, vinden de studenten. “En er is een goede sfeer in de studententent. Sowieso is het congres leuk opgezet.”

Lees meer …

Winnend concept van de Business Challenge werd een oogstrobot die via zonnepanelen energie opwekt, bedacht voor het Agro Innovatienetwerk in Lochem. Willem Pieters, één van de winnaars: “Heel leuk om in groepjes in korte tijd tot creatieve ideeën te komen.

“Groen is doen”

Ondernemer Leo Lussenberg van Regieweb, een adviesbureau voor duurzaam vastgoedbeheer, diende een opdracht in voor de Business Challenge. “Jongeren komen ongetwijfeld met heel andere oplossingen. Ik ben benieuwd naar die ideeën van de next generation.” Jongeren zijn allang bezig met duurzaam denken en doen, merkt Lussenberg. Dus ‘transitie’? Tja. “Volgens mij hanteren jongeren meer het motto ‘groen is doen’. Dat is de verandering.”

2 duizend inwoners bezoeken publieksdag

Op 20 april tal van activiteiten in Epe en Voorst, op 21 april de publieksdag op luchthaven Teuge, compleet in festivalsfeer. Daar trad zangeres Maan op, was een elektrisch vliegtuig te bekijken en kon je alles horen over elektrisch rijden of het Woningabonnement om je huis te verduurzamen zonder dat voorfinanciering nodig is. Kinderen konden cleantech knutselen en zo was er nog veel meer te beleven.

Winnaars Cleantech Battle 2018: Don en Iago

Het is de duurzaamste wedstrijd van Oost-Nederland voor mbo, hbo en universiteit: de Cleantech Battle. Die wordt vanuit hotspot Cleantech Center in Zutphen georganiseerd. De finale vond plaats op de businessdag van Cleantech Tomorrow.

De winnaar van vorig jaar, Pim Duterloo, reikte de prijs uit aan Don van Diest en Iago Santos Ligtenberg van Luwies. Zij maken circulair (design)meubilair en hun verhaal overtuigde de jury. “Een schoolvoorbeeld van circulaire economie”, luidde het oordeel. Met de prijs van 3 duizend euro kunnen de jonge ondernemers hun bedrijf weer een impuls geven.

Pim had nog wel wat tips voor het winnende ondernemers-duo: “Focus op doorpakken. De coach van het Rabo Impactfonds (sponsor van de Cleantech Battle, red.) heeft mij hierbij geholpen, maar ook anderen om mij heen. Mijn bedrijf kon zo doorgroeien.”

Lees hier uitgebreider het verhaal van Don van Dienst en Iago Santos Ligtenberg, of kijk op hun site
En het verhaal van de winnaar van vorig jaar, Pim Duterloo
Benieuwd naar de andere pitches? Hier vind je video’s.

Dorp van Morgen: cleantech shoppen

Elektrisch rijden op de fiets of in de auto, duurzaam wonen, zelf je energie opwekken: hoe wij in de (nabije) toekomst zullen wonen, werken en naar school gaan, was te zien in het Dorp van Morgen. Ondernemers en anderen uit de Cleantech Regio toonden vanuit hun eigen festivalkraam wat mogelijk is.

Samenwerkingsovereenkomst vmbo en mbo techniek

Tijdens Cleantech Tomorrow ondertekenden Rijksscholengemeenschap Noordoost Veluwe in Epe, gemeente Epe en Aventus een samenwerkingsovereenkomst. Zij gaan samen de doorlopende leerlijn van vmbo naar mbo niveau 2 opleidingen in de techniek vormgeven. Een impuls voor instroom in de techniek en voor leerlingen een soepelere overgang naar het mbo.

Energiekoplopers van start

Cleantech Tomorrow was het startmoment voor Energiekoplopers. Circa twintig toonaangevende bedrijven uit de maak- en procesindustrie in Apeldoorn en Epe gaan samen met de Omgevingsdienst Veluwe IJssel, gemeenten Apeldoorn en Epe aan de slag met hun energiemanagement, om flink energie te besparen.

Interessante links:

Bekijk een foto-impressie van de Businessdag

Van waarde voor mens en milieu

Welkom in de Kringloopwinkel! Nederland telt er meer dan 1700, die samen goed zijn voor 25 miljoen bezoekers en 250 miljoen euro omzet. Een kringloopwinkel zamelt jaarlijks al snel 100 duizend kilo textiel in en 430 duizend kilo huisraad. Dat scheelt een heleboel afval!

Kringloopwinkels hebben ook sociaal grote waarde. Er zijn naar schatting zeker 20 duizend mensen (vrijwillig) in actief. Het zijn ook vaak leerwerkplaatsen waar mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt de kans krijgen.

Nóg een plus: je kunt heerlijk ‘schat zoeken’ in een kringloopwinkel! Dat deed Driehoeksverhouding in een aantal kringloopwinkels in de Cleantech Regio.

Foenix Apeldoorn

Foenix is al 35 jaar de kringlooporganisatie in Apeldoorn. In de werkplaatsen, winkel, kantoren en in transport zijn jaarlijks voor 750 mensen (re-integratie) werkplekken beschikbaar in kringloopwinkels en het Regionaal Overslag Station. In 2016 won het bedrijf de Apeldoorn Business Award in de categorie maatschappelijk organisatie, juist vanwege succesvol sociaal ondernemen.

JRMK_Mark_Visuele_Communicatie_Foenix_beeldbank_2017-4-480Q60.jpg

Nieuwsgierig? Ga snel kijken op het voormalige Zwitsalterrein. Hier zit ook het Repair Café en een elektroshop waar je artikelen met een stekker koopt. Vergaderen kun je er ook, in de ‘boardroom’: te huur voor bedrijven en te leen voor stichtingen en verenigingen.
Ook aan de hongerige mens is gedacht. In Lunchroom Loods 17 eet je na het struinen door de kringloopwinkel iets lekkers.

Er zijn nog zeven Foenix-locaties in Apeldoorn. Die aan de Molenmakershoek is wel érg leuk, als je trouwplannen hebt tenminste. Hier vind je de Bruidskamer met meer dan vijftig jurken en bruidsaccessoires.

www.foenix.nl

Winkelen bij Stilema van Circulus-Berkel

Ook Circulus-Berkel heeft een eigen kringloopwinkel: Stilema in Vaassen. Hier vind je tweedehands huisraad, meubels, kleding, boeken, apparaten en speelgoed: een compleet warenhuis!

Stilema biedt ook activering en arbeidsmatige dagbesteding aan. Bij de winkel hoort een werkplaats.

www.circulus-berkel.nl/onze-diensten/stilema/

Het Goed Deventer

Werk maken van hergebruik en van werkgelegenheid: dat is de missie van Het Goed, dat ook in Deventer zit.

Jaarlijks zamelt het bedrijf 20 miljoen kilo textiel en huisraad in en tachtig procent daarvan wordt hergebruikt. Het grootste deel wordt verkocht in de 26 vestigingen van Het Goed. Wat niet meer te verkopen is, wordt meestal zo verwerkt dat er nieuwe producten van kunnen worden gemaakt.

JRMK_Mark_Visuele_Communicatie_Foenix_beeldbank_2017-4-480Q60.jpg

Het Goed biedt ook passend werk en heeft de hoogste certificering van het keurmerk sociaal ondernemen PSO. Leuk weetje: de Deventer vestiging heeft als enige een fulltime stylist in dienst die alle tweedehands spulletjes fijn etaleert.

Verder biedt Het Goed in Deventer onder meer de ophaal- en beweegservice en de veegschoonservice, als je snel een woning moet ontruimen. De Deventer vestiging is erkend leerbedrijf voor mbo-studenten.

www.hetgoed.nl/deventer

Swits: vintage shoppenl

Door de komst van museum MORE in Gorssel steeg het bezoekersaantal aan dit dorp flink en dat komt de plaatselijke winkeliers ten goede. Swits Vintage Fashion Company moest zelfs verhuizen naar een naastgelegen groter pand, vanwege de toenemende klandizie. Bij Swits vind je tweedehands kleding in het hogere segment en je maakt je garderobe compleet met schoenen, laarzen en riemen. Swits serveert ook een lekker kopje koffie.

www.switsgorssel.nl/

Biologisch broodje in Twello

Ook Kringloopbedrijf Twello biedt werk, dagbesteding en leerwerkplekken. De lunchroom en het restaurant vormen het hart van het bedrijf. Ga smullen van een biologisch broodje, lekker taartje of iets anders van de menukaart.

JRMK_Mark_Visuele_Communicatie_Foenix_beeldbank_2017-4-480Q60.jpg

www.kringlooptwello.nl

Meer info? Kijk dan op de verzamelsite en zoek op plaatsnaam.
Op zaterdag 6 oktober is het Nationale Kringloopdag. Kringloopwinkels heten je dan feestelijk welkom. Meer weten over de activiteiten? Volg de site en/of Facebook!

Textielsorteercentrum: belangrijke circulaire stap

Deventer krijgt een nieuw textielsorteercentrum, waarschijnlijk op Bedrijvenpark A1. Goed nieuws voor onze circulaire economie, het milieu, werkgelegenheid en innovatie. Al het textielafval uit de Cleantech Regio*, Doesburg en Bronckhorst wordt straks gesorteerd in het nieuwe centrum.

Het is één van de doelen in de nieuwe Agenda Cleantech Regio die gaat bijdragen aan onze ambitie om in 2023 de beste circulaire regio van Europa te zijn: het nieuwe textielsorteercentrum.

Jaarlijks gooien we ieder twaalf tot vijftien kilo textiel weg. Zeker de kapotte kleding of ander textiel komt vaak terecht in ons restafval. Jammer. Als dit textiel vermaalt, heb je namelijk weer bruikbare vezels. Hergebruik en recycling hebben zeker impact, want voor het maken van textiel zijn veel grondstoffen nodig zoals wol, katoen, aardolie en ook land, water, energie en bestrijdingsmiddelen.

Om een idee te geven: elke ton textiel die niet wordt verbrand maar hergebruikt, zorgt voor een verminderde uitstoot van 3,4 ton CO2. “Daarmee is textiel binnen het huishoudelijk afval ondanks het kleine volume relatief een zeer grote veroorzaker van CO2 uitstoot”, constateert programmamanager Michiel Westerhoff van Circulus-Berkel, dat initiatiefnemer is van het plan voor het textielsorteer-centrum.

Transparantie!

ReShare van Leger des Heils is de exploitant van het textielsorteer-centrum en gaat er de 2,1 miljoen kilo textiel verwerken die Circulus-Berkel jaarlijks inzamelt in zijn werkgebied. Dat is groter dan de Cleantech Regio, ook gemeenten Doesburg en Bronckhorst horen daarbij.

Een belangrijk voordeel is dat de textielkringloop zo transparant wordt. En dat is hard nodig, onderstreept Westerhoff. “Nu verdwijnt zo’n beetje driekwart van het textiel naar het buitenland. Dat gaat ook naar landen die het niet al te nauw nemen met maatschappelijk verantwoord ondernemen.” Zo wordt kinderarbeid niet uitgesloten.

Dankzij het nieuwe textielsorteercentrum weten gemeenten wat er met ‘hun’ textiel gebeurt en weten zeker dat dit op een verantwoorde manier wordt verwerkt.

Extra banen

Naast milieuwinst en meer transparantie is er nóg een plus. Er komen namelijk circa 45 werkplekken bij voor mensen die zijn aangewezen op de sociale werkvoorziening of participatiewet. “Hiervoor werkt ReShare samen met Deventer Werktalent”, vertelt Westerhoff.

De samenwerkende partners hopen dat de komst van het textielsorteercentrum ook zorgt voor meer bedrijvigheid en innovatie. “Nederland is hard op zoek naar nieuwe technieken en ideeën om textielvezels opnieuw te gebruiken. We zijn ook met andere regio’s in gesprek om te kijken wat we samen kunnen doen.” Want: hoe meer textielafval, hoe interessanter het wordt om te investeren in nieuwe technologie en toepassingsmogelijkheden. “Dit is een kans om in Nederland iets nieuws te doen.”

* Circulus-Berkel haalt geen afval op in gemeente Voorst.

Lees meer …

Een andere uitdaging in de Cleantech Regio: reststromen uit huishoudelijk afval verwaarden tot biobased producten, minder voedselverspilling en de overgang naar meer plantaardige eiwitten. Hierover verzorgde Michiel Westerhoff een presentatie tijdens Cleantech Tomorrow 2018. Daarin deelde hij onder meer de opbrengst van een pilotproject in Deventer.
Lezing gemist en meer weten? De presentatie is beschikbaar via michiel.westerhoff@circulus-berkel.nl.

Interessante links:

Bewoners Brummen leggen samen een Voedselbos aan

Neem 3 hectare grond aan de rand van een nieuwbouwwijk, een groeiende groep enthousiaste bewoners die hoofd, hart en handen gebruiken en een gemeentelijke Regisseur Landelijk gebied & Participatie die bewoners écht serieus neemt. En voilà: daar verrijst in Brummen een prachtig voedselbos.

Voedselbos

Op 16 december 2017 plantte Louke van Wensveen namens de werkgroep Voedselbos Nieuwe Erven samen met wethouder Eef van Ooijen de eerste boom. Zo’n half jaar later zijn veel méér bomen en ook struiken, planten, kruiden en zaaigoed gepoot in voedselbos De Nieuwe Erven. Elke zaterdagochtend verzamelen zich zo’n twintig bewoners die komen helpen.

Louke van Wensveen

In de keet op het voedselbosterrein vertellen Louke en haar werkgroepcollega’s Chantal van Genderen en Chris Frencken enthousiast over alles wat hier straks zal groeien en bloeien.

Ook Sander Bosman van de gemeente Brummen – de eerder genoemde Regisseur Landelijk gebied & Participatie – is van de partij. “De gemeente wilde in dit deel van plan Elzenbos waar geen woningen meer komen, iets bijzonders doen. Samen met de bewoners hebben wij het idee voor het voedselbos verder uitgewerkt.”

Sander Bosman

Wat is een voedselbos?

Een voedselbos combineert landbouw met natuur voor een duurzame voedselproductie. In zeven tot negen vegetatielagen vind je bomen, struiken, kruiden, knol- en wortelgewassen, bodembedekkers, klimplanten en schimmels. Er zijn ook hagen, houtwallen en water, waardoor er een rijk gebied ontstaat waarin ook insecten, vogels en andere dieren goed gedijen. Het bos levert van alles op: noten, zaden, bessen, fruit, groenten, eetbare bloemen, honing, noem maar op.

De ontwerptekening in de keet toont onder meer fruitbomen, slingerpaden, een kruidenlabyrint, een natuurspeelplaats en een ontmoetingsplek met vuurplaats. Eenmaal lopend over het terrein is te zien dat het papieren plan steeds meer praktijk wordt. “Dit deel wordt hooiland, dat bloemrijk grasland”, wijst Sander aan. “En die wilgentipi is ook gemaakt door een paar bewoners.”

Voedselbewustzijn

Er is al belangstelling van scholen die met hun leerlingen willen komen kijken en het voedselbos willen beleven, wellicht komen er ook schooltuinen. “De seizoenen ervaren, zelf oogsten en koken”, schetst Chantal. Goed voor voedselbewustzijn. Als dat geen natuur- en milieueducatie is …

Chantal organiseert vanuit haar bedrijf Voeding en Verbeelding allerlei workshops en lezingen over gezonde voeding. Geen wonder dus, dat juist zij betrokken is bij de plannen voor een oogstfeest in september. Natuurlijk met gerechten die gemaakt zijn met ingrediënten uit het voedselbos. “En dat banket wordt elk jaar rijker.”

Lees meer …

De Tafel duurzaam voedselbeleid van de Cleantech Regio volgt initiatieven die bijdragen aan het duurzaam maken van de gehele voedselketen – zoals het Brummense voedselbos - op de voet. Deelnemers delen ervaringskennis, doen wetenschappelijk onderzoek en een aantal ‘bijzettafels’ voert concrete projecten uit. Aan tafel zitten ondernemers, onderzoekers en vertegenwoordigers van onderwijs, (natuur)organisaties en overheden. Louke van Wensveen was mede-initiator van de Tafel.

Chris Frenken

Experimenteren

Vrijwilliger Chris werkt bij gemeente Oost-Gelre en nam zijn collega’s al mee op excursie naar ‘zijn’ voedselbos. Die gingen geïnspireerd huiswaarts: zo kan het dus ook, die samenwerking tussen gemeente en bewoners. “En ik mag sinds kort naast het voedselbos wonen, dus dat is genieten!”

Ook de kopers van de kavels aan de rand van het voedselbos kijken straks uit op het voedselbos. Al is het voedselbos pas over circa vijftien jaar ‘volwassen’, nu al valt volop te genieten van flora en fauna.

Louke laat halverwege het bosrandpark-in-aanleg de hügel zien die in aanleg is. Deze ‘takkenbende’ van snoeiafval slingert in de vorm van een slang over het terrein. “Een oud gebruik uit Oost-Europa”, legt ze uit, “je kunt er heel wat snoeihout in kwijt en er komen graszoden op die vocht vasthouden en we gaan er gewassen in telen.” Spannend of het gaat lukken, maar van experimenteren kun je leren.

Chantal van Genderen

Lees meer …

Op 6 juni verzorgde (onder andere) Louke van Wensveen namens de Cleantech Regio een presentatie over het Brummense voedselbos tijdens het congres de Dag van Gelderland. Deze dag door en voor bewoners, ondernemers, beleidsmakers, bestuurders en raadsleden draaide om hoe we in de toekomst willen leven, wonen en werken, hoe we om willen gaan met landschap en milieu, hoe we economie en bereikbaarheid goed houden.

Voedselbos

Co-creatie

Het voedselbos levert straks niet alleen een rijke voedseloogst op, maar heeft zeker ook sociaal meerwaarde. Zo doet ‘buurman’ Philadelphia graag mee en hebben cliënten wel zin om aan de slag te gaan in het voedselbos. Ook Riwis Zorg & Welzijn toont interesse.

Steeds meer enthousiaste bewoners van omliggende wijken sluiten zich aan – inmiddels zijn al zo’n vijftig ‘voedselbossers’ regelmatig actief. Zij brengen hun kennis in en zorgen voor de aanplant en het onderhoud. De gemeente stelt de ruimte en materialen beschikbaar. Sander Bosman is blij met deze co-creatie: “De gemeente blijft eigenaar, maar bewoners zijn de trekkers. Dat is een nieuwe rol voor de gemeente: wij het kader en de procesbegeleiding, bewoners het denkwerk over de invulling. En samen realiseren.”

Interessante links:

Kansen in Overijssel: Rijk uitgedaagd te investeren in Oost-Nederland

Gedeputeerde Eddy van Hijum overhandigde 15 juni samen met vertegenwoordigers van de regio’s Twente, Zwolle en onze Cleantech Regio op het Binnenhof in Den Haag het investeringsaanbod ‘Kansen in Overijssel’ aan ministers Kajsa Ollongren (BZK) en Carola Schouten (LNV).
Van Hijum: “Met dit aanbod daagt Overijssel het Rijk uit om samen te investeren in de kracht van de groeiende regio’s in Overijssel. Het Oosten is een sterke pijler van de nationale economie en een investering van het Rijk meer dan waard.”
Namens de regio’s waren burgemeesters Henk Jan Meijer (voorzitter Regio Zwolle), Rob Welten (vicevoorzitter Regio Twente) en Andries Heidema (voorzitter Cleantech Regio) aanwezig.

Lees hier meer.

Gelderse Statenleden bezoeken Cleantech Regio

“Mooi dat de Cleantech Regio laat zien wat je met gezamenlijke ambities en inspanningen van meerdere partijen kunt bereiken”, reageerde gedeputeerde Jan Markink van provincie Gelderland na afloop van een bezoek aan de regio. “Het bundelen van kennis, kunde en inzet van partners haalt het beste naar boven. Daar werkt de provincie graag aan mee.”

Lees hier meer over het bezoek.

Transform: 40 duizend woningen versneld aardgasvrij in vier gemeenten

Apeldoorn, Deventer, Zutphen en Zwolle gaan samen 40 duizend woningen aardgasvrij maken. Dit doen de gemeenten samen met corporaties, netwerkbedrijven en waterschappen, onder de noemer Transform. Dit programma moet ervoor zorgen dat ook huiseigenaren met een smallere beurs kunnen overstappen op duurzame energie.
De sleutels daarvoor: voorfinanciering van noodzakelijke investeringen.

Lees hier meer over dit project.

GROEN DOEN: AL GELEZEN?

Samen naar een schone toekomst. Maar hoe geven we daar nu handen en voeten aan? Wat doen wij als Cleantech Regio en wat kun jij eraan doen? Iedere twee weken verschijnt in Nieuwsblad Stedendriehoek een column onder de titel Groen Doen.
De column wordt om en om geschreven door Gert-Jan Hospers, Tanja Abbas en Harry Webers.

Minister Slob bezoekt Technicampus Deventer

De Technicampus in Deventer leidt jongeren op voor een baan in de techniek. Tegenwoordig kunnen leerlingen met een 3D virtual reality bril ervaren wat de verschillende techniekrichtingen inhouden en zo een betere beroepskeuze maken. Dat leek onderwijsminister Slob ook leuk om eens te proberen. Hij bracht op 14 mei een bezoek aan de Technicampus, samen met gedeputeerde Van Hijum van provincie Overijssel. Doel was kennismaken met publiek-private samenwerking en de kansen die dit biedt.

Fiets proberen!

Inwoners van de Cleantech Regio kunnen sinds mei 2018 gratis een week lang e-bikes, elektrische bakfietsen of speedpedelecs uitproberen. De fietsen zijn op te halen op vier locaties in Gorssel, Epe, Twello en Brummen en er is veel belangstelling voor. Meer info vind je hier. Wie zijn ervaringen na het weekje fietsen online deelt, kan een mooie e-bike winnen!

Zutphen investeert in energiescans

Carel Addink

“Scan is een aanrader”

Carel Addink liet zijn bedrijf Addink Distributie op bedrijventerrein
De Mars scannen op duurzaamheid. Hij is blij met gesprek, scan en rapport en gaat nu alle verlichting verduurzamen.

Addink Distributie begon begin negentiende eeuw met paard en wagen en anno 2018 bestaat het wagenpark uit veertig vrachtwagens. De zevende generatie staat aan het roer: Carel Addink.

Het bedrijf is actief in de Benelux, Engeland en Schotland en belevert de grote bouwmarkten in het land. “We werken ook voor particulieren en bezorgen buitenmaatse goederen zoals tuinhuizen en tuinhout”, vertelt de Zutphense ondernemer. Op bedrijventerrein De Mars is 12 duizend vierkante meter beschikbaar voor opslag en overslag.

Brede blik op je bedrijf

Omdat Addink graag toekomstgericht onderneemt, stond hij meteen open voor de DOE-scan (zie kader). Een gesprek over duurzaam ondernemen en een uitgebreide scan gaven inzicht. “We gaan onze verlichting verduurzamen en maken alles LED. Die investering bleek zichzelf in drie jaar terug te verdienen.” Addink besloot de organisatie hiervan uit te besteden en liet offertes opvragen, wel zo handig.

Bewustwording en zekerheid

Op verwarmingsgebied viel weinig te besparen, want Addink houdt magazijnen en opslag alleen vorstvrij. Ook het wagenpark is bij de tijd – het bedrijf investeert in zo zuinig en schoon mogelijke vrachtwagens. En medewerkers wonen grotendeels in Zutphen en komen veelal op de fiets.

Uit de scan bleek dat Addink het qua duurzaamheid dus al goed op de rit heeft. “De scan zorgde voor meer bewustwording. Het is mooi dat je nu weet dat je best goed bezig bent. En je krijgt tips en trucs om het nog beter te doen.”

Ook geruststellend: door de scan weet je als ondernemer zeker dat je ook voldoet aan wettelijke duurzaamheidseisen, waar ook op gehandhaafd wordt. “Ik vind het een aanrader. Het kost je niet veel tijd en je krijgt een overzichtelijk rapport in handen.”

Lees meer …

Ondernemers ontlasten én aansporen om energie te besparen en/of zelf op te wekken. Dat is het doel van de energiescans. Bedrijven krijgen snel inzicht in hun energieverbruik en kunnen er ook meteen naar handelen. En dat is goed voor vermindering van de CO²-uitstoot in Zutphen.

MKB Energy CheckUp is een digitaal hulpmiddel dat inzicht geeft in energiekosten en maatregelen die je kunt nemen om kosten voor verwarming, koeling en verlichting te verlagen. De scan wordt ingevuld door een junior adviseur – ondernemers hoeven alleen hun energierekening klaar te leggen. De kosten van deze scan (150 euro) worden door de gemeente vergoed voor de eerste bedrijven die zich melden. Deze scan is geschikt voor kantoren (MKB), hotels, winkels en restaurants.

Met de Duurzaam Ondernemen en Energie Scan (DOE-scan) krijg je inzicht in hoe je de concurrentiepositie van je bedrijf verbetert door duurzaam te ondernemen, zodat je verdienmodel op de langere termijn overeind blijft. Het gedetailleerde energiedeel geeft inzicht in het energieverbruik, biedt een overzicht van maatregelen die je kunt nemen om energiekosten te verlagen en een actieplan om op korte termijn geld te besparen.

De Doe-scan kan de basis zijn voor investeringen voor besparing of opwekking. De kosten (1500 euro) voor de eerste scans worden door de gemeente vergoed. Ondernemers die vervolgens willen investeren in zonne-energie kunnen gebruik maken van subsidies – de gemeente Zutphen schakelt dan met PM Energy en Sparkling Projects om de mogelijkheden voor opwekking te realiseren.

Meer info over de scans

“Ben je fit voor de toekomst?”

“Duurzaamheid moet ook gewoon geld opleveren”, onderstreept Otto Willemsen van Duurzaam4Life, dat lid is van de Coöperatie Synprofect organisatieadviseurs. Met collega’s voert hij in de Achterhoek de DOE-scans uit.

Het mooie van de DOE-scan: die gaat over méér dan alleen advies over energiebesparing. Een onderneming wordt breed ‘gescand’.

“We kijken aan de hand van het INK-managementmodel naar elf thema’s (zoals strategie, middelen, mensen, klanten, partners) en nemen bijvoorbeeld ook mee hoe aantrekkelijk je bent als werkgever. Ben je fit voor de toekomst?”

Het resultaat is een rapport waarin staat hoe toekomstbestendig je bent als bedrijf. Belangrijk onderdeel is de energiescan. Daarin staat hoe je het nu doet en waar kansen liggen om energie – en daarmee kosten – te besparen en/of op te wekken. “We melden er de investeringen en terugverdientijd bij, zodat je een goed overzicht krijgt.”

Juist duurzaam ondernemen kan bijdragen aan de aantrekkelijkheid als bedrijf. “Je moet toch dingen doen waar je trots op bent?”, vindt Otto Willemsen. Desgewenst helpen hij en zijn collega’s ondernemers ook verder met de organisatie en uitvoering van besparingsmaatregelen, maar zij werken onafhankelijk. “Ons doel is ontzorgen.”

Lees meer …

Scans: door wie?

Parkmanagement Zutphen, VNO-NCW Midden, Achterhoek Onderneemt Duurzaam, Sparkling Projects, PM Energy en gemeente Zutphen werken samen om ondernemers in die Hanzestad te motiveren om energie te besparen en duurzame energieopwekking te stimuleren.

Parkmanagement Zutphen, VNO-NCW Midden en gemeente Zutphen geven ondernemers de gelegenheid om mee te doen aan duurzaam ondernemen-scans. Bedrijven krijgen snel in kaart wat zij kunnen doen om energie te besparen of op te wekken. En met duurzaam ondernemen krijgen zij tips om stappen te zetten in de circulaire economie.

Interessante links:

Plannen Cleantech A1-zone steeds concreter

Nadat onder regie van Provincie Gelderland enórm veel ideeën zijn opgehaald voor invulling van de Cleantech A1-zone, is nu de Cleantech Regio zelf aan zet. Procesmanager Alex Kalden bracht als ‘verbindingsofficier’ namens Cleantech Regio Development in kaart waar inwoners, ondernemers, maatschappelijke organisaties en overheden écht warm voor lopen. Een tussenstand.

“De Cleantech Regio wil alle partijen die kansen zien in de A1-zone graag faciliteren. Het is nu tijd om plannen concreet te maken.” Dit past prima in het straatje van Alex Kalden, die met zijn achtergrond als civiel techneut en projectleider houdt van dóen. “Natuurlijk zijn ondernemers, inwoners en organisaties zelf aan zet, maar wij denken mee, ondersteunen en brengen partijen en hun belangen graag dichter bij elkaar.”

Alex Kalden

Verbreding A1 zo duurzaam mogelijk

De verbreding van de A1 zelf wordt zo cleantech mogelijk gedaan, vertelt Kalden. Denk aan duurzame inkoop, het gebruik van secundaire grondstoffen en werken met leveranciers uit de regio.

En hoe zit het met de verdere ideeën voor de zone rondom de A1? Wat is haalbaar voor realisatie op kortere termijn? Met alle eerder opgehaalde ideeën als bagage, maakte Alex Kalden een ronde langs bewonersgroepen, bedrijven en overheden en bracht de meest concrete en kansrijke ‘projecten’ in kaart.

Bedrijventerreinen met cleantech uitstraling

Een kans om de Cleantech Regio prominent in de etalage te zetten in de Cleantech A1-zone is de aanliggende bedrijventerreinen in Deventer, Voorst en Apeldoorn meer één gezicht te geven.

“Elk bedrijventerrein heeft zijn eigen uitstraling, maar zij kunnen daar een meer verbindende cleantech uitstraling aan toevoegen. En meer zichtbaar maken wát er te halen is in Apeldoorn-Zuid, de Eco-factorij, Kloosterlanden en A1 Bedrijvenpark.”

Eerste gedachten gaan uit naar informatieve signaleringsborden waarop je vanaf de A1 snel ziet welke voorzieningen je waar kunt verwachten. “Denk aan hoe ze dit in Frankrijk aanpakken”, illustreert Kalden, “daar presenteren bedrijven en bedrijventerreinen zich al veel prominenter op dat soort borden.”

Cleantech verzorgingsplaatsen

Een derde ‘project’ draait om veilige, schone, duurzame en uitnodigende verzorgingsplaatsen langs de A1. Hier is ook Rijkswaterstaat volop mee bezig. Hoe kun je hier energie opwekken, opslaan en benutten? Hoe bied je hier méér dan alleen een tankplek en picknickbank?

“Je kunt méér bieden. Denk naast laadpalen om je elektrische auto op te laden ook aan mogelijkheden om je vrachtwagen in te pluggen en te laten koelen door zonnepanelen. Verzorgingsplaatsen kunnen ook verblijfsplaatsen zijn, met goede horeca, recreatiemogelijkheden en werkvoorzieningen.”

Gebiedsontwikkeling: Beekbergsebroek en regio Wilp

Op twee plekken liggen ook kansen voor cleantech gebiedsontwikkeling. Zo is Beekbergsebroek uitermate geschikt om ‘energie’ in de etalage te zetten.

In het gebied rondom Attero is veel animo voor cleantech toepassingen zoals opwekking van zonne-energie en verdeling van restwarmte. Het afvalverwerkingsbedrijf in Wilp ontwikkelt duurzame initiatieven.

Schoneveld Breeding realiseert een Experience in de nieuwbouw in Wilp, op basis van biomassa. Waterschap Vallei en Veluwe wil een waterlab ontwikkelen en voorziet de Twellose beek dan structureel van gezuiverd water. En dan is er nog een idee voor de aanleg van een nieuw bos in Voorst … “Een kansrijk gebied om cleantech zichtbaar te maken in de A1-zone”, vat Alex Kalden samen.

Netbeheerbedrijven Liander en Enexis zijn nu samen met Provincie Gelderland in gesprek over de onderliggende infrastructuur die nodig is om in de A1 zone duurzame energie op te wekken, eventuele opslag en afname. “Er is al een grootschalig particulier initiatief in Voorst voor een zonneveld.”

Contact met Alex Kalden over kansen in en voor de A1 zone? Mail met kalden@beheerciviel.nl

Interessante links:

Places of Hope is een tentoonstelling en serie activiteiten over hoe we samen de toekomst van Nederland vormgeven. Ook de Cleantech Regio is een voorbeeld van ‘Landmakers’. Op de site staat een interview met Sebastiaan van ’t Erve, voorzitter van de Tafel

Afscheid van de Cleantech Regio

Wisseling(en) van de wacht! Andries Heidema wordt Commissaris van de Koning in Overijssel en stopt als voorzitter van de Cleantech Regio. Ook bestuurders Johan Kruithof (Apeldoorn), Alex van Hedel (Brummen) en Hans van der Hoeve (Epe) nemen afscheid, net als Gideon Alewijnse van Aventus. Zij zeggen de Cleantech Regio gedag in een afscheidscolumn.

Andries Heidema

Andries Heidema werd in 2007 burgemeester van Deventer én voorzitter van de Wgr-Stedendriehoek. Later kwam daar het voorzitterschap van de Strategische Board bij en anno 2018 neemt hij afscheid als voorzitter van één Cleantech Regio.

“Alles in handen voor die schone toekomst”

Wat hebben we de afgelopen jaren meters gemaakt! Drie factoren zijn daarvoor naar mijn idee bepalend voor geweest. We zijn ‘light’, we zijn onszelf gaan heruitvinden en we werken nu vanuit één Agenda.

Lees meer …

Als regio ‘light’ zijn wij van, voor en door gemeenten. Wij werken vanuit een kleine kernorganisatie en het zijn onze eigen mensen die de kar trekken. Juist die lichte organisatie zorgt naar mijn mening voor betrokkenheid en slagkracht.

Een tweede bepalende factor is dat we onszelf zijn gaan heruitvinden een aantal jaren geleden. Vanuit de vraag hoe we meer mét de regio konden gaan samenwerken, zijn we uiteindelijk gekomen tot de Strategische Board, waarin ondernemers, onderwijs en overheden samenwerken.

Dat was een pittig proces, dat mij als voorzitter van zowel Wgr als Board best wat extra grijze haren heeft opgeleverd. En niet alleen mij denk ik! Onderwijs, overheden en ondernemers: het waren verschillende werelden. Toch is het gelukt om vanuit ‘wij en jullie’ naar ‘ons’ te komen. Dit zag ik zéker terug tijdens een gezamenlijke bijeenkomst over de nieuwe Agenda Cleantech Regio. Daar spraken ondernemers, onderwijs en overheden allemaal vanuit het gemeenschappelijke ‘wij’. Fantastisch.

Dat is meteen de derde succesfactor. We hebben dit jaar samen één Agenda Cleantech Regio gepresenteerd. Een teamprestatie waar alle partners trots op mogen zijn.

De Cleantech Regio wordt gemaakt door mensen, die zich vanuit hun drive en passie willen verbinden aan elkaar en aan hun gezamenlijke ambities. Ik ga met een gerust gevoel weg als voorzitter: er staat een stevige Cleantech Regio die met de nieuwe Agenda Cleantech Regio alles in handen heeft om samen die schone toekomst werkelijk waar te maken.

Alex van Hedel

Burgemeester Alex van Hedel van Brummen kijkt terug op een boeiende bestuursperiode en blijft de ontwikkelingen in en van de Cleantech Regio op de voet volgen. Zijn pleidooi: denk groter en gooi die regiogrenzen maar open.

“Denk groter voor meer impact”

Willen wij landelijk en internationaal een rol van betekenis spelen dan moeten we groter denken. Wat mij betreft kijken we richting Zwolle en Enschede. Zet de bestuurders van de Cleantech Regio, provincies en bestuurders van omliggende regio’s om tafel en onderzoek hoe je elkaar kunt versterken.

Lees meer …

Er zijn afgelopen jaren grote stappen gezet als Cleantech Regio. We hebben prioriteiten benoemd en gaan voor energietransitie en een circulaire economie. Dat spreekt mij zeker aan, alleen al vanwege de prominente rol die de papierindustrie in Eerbeek in mijn eigen gemeente in deze opgaven vervult.

Ga je op grotere schaal als landsdeel samenwerken, dan maak je nog meer impact. Tegelijkertijd kunnen wij ook juist lokaal nog veel winnen. Vraag ik hier in Brummen op straat naar ‘cleantech’, dan is de kans groot dat die term nog onbekend is. Mijn oproep aan raadsleden en bestuurders van gemeenten: heb het nadrukkelijker over de Cleantech Regio, zodat we juist ook onze inwoners betrekken bij onze ambities. Zelf doe ik dat zeker ook, want ik draag de Cleantech Regio een warm hart toe.

Johan Kruithof

Het is lastig afscheid nemen van een prachtige baan als wethouder van Apeldoorn en als bestuurder van de Cleantech Regio, vindt Johan Kruithof. “Mijn bestuurlijke bemoeienis wordt minder, maar mijn betrokkenheid blijft.”

“Een schone regio”

We leven in de ‘schoonste’ regio van Nederland. En dat woord heeft meerdere betekenissen. Niet alleen is onze omgeving de mooiste van het land, de Cleantech Regio wil ook op een andere wijze de schoonste zijn. Dat blijf ik – nu als inwoner – van harte steunen.

Lees meer …

We leven in de mooiste regio van Nederland. Kijk maar naar de prachtige Hanzesteden Deventer en Zutphen. Zie de pracht van de IJssel, ooit door Liselore Gerritsen bezongen als de mooiste rivier van Nederland. Kijk naar die fraaie afwisselende landschappen in de landelijke gemeentes Lochem, Voorst en Brummen. En neem al het schoons rond de gemeenten Epe en Apeldoorn, dat ik nu zonder aarzeling en een tikje chauvinistisch de hoofdstad van de Veluwe noem.

De Cleantech Regio wil ook op een andere manier de schoonste van Nederland zijn. Daar hebben we nog veel te doen. De term ‘circulair’ wordt naar mijn idee te gemakkelijk gebruikt; wij hebben nog niet een tiende bereikt als wij onze regionale economie écht circulair willen maken.

Ik heb me als wethouder en bestuurder druk gemaakt om de mooie en schone gemeente en regio. Nu blijf ik mij daar als inwoner druk over maken. Wat wonen we mooi, wat wonen we schoon. Maar het kan nog veel schoner. Daarom gaat mijn steun blijvend naar de Cleantech Regio.

Gideon Alewijnse

Per 1 augustus stopt Gideon Alewijnse als bestuurder bij Aventus en daarmee ook als bestuurder van de Cleantech Regio. Hij zette zich de afgelopen acht jaar met enorm veel plezier in voor regionaal denken en krachtenbundeling.

“Lef tonen bij uitvoering Agenda”

Ik ben er best trots op dat het ons als ondernemers, overheden en onderwijs is gelukt om te gaan samenwerken en één Agenda Cleantech Regio te maken. Daarvoor hebben veel mensen hun nek uitgestoken: uiteindelijk maken mensen de regio. Ook nu is lef nodig. Kom met die iconische cleantech projecten! Als je zegt de beste te willen zijn, zorg dan dat je gaat uitblinken.

Lees meer …

Vanaf dag één bij Aventus, acht jaar geleden, ben ik gaan sleuren aan die regio. Alleen als je met bedrijven, overheden en onderwijs samenwerkt, kun je iets betekenen voor de regionale economie. Werken aan schone energie, een circulaire economie en een gezonde arbeidsmarkt: daar heb je elkaar voor nodig, dat kun je niet alleen als individuele scholen, bedrijven of gemeenten.

Natuurlijk ligt de aansluiting onderwijs-arbeidsmarkt mij extra nauw aan het hart. Het bedrijfsleven innoveert zo snel dat onderwijs daarin veel meer geïntegreerd moet worden. Maar er is door de partners van de Tafel Human Capital nog meer te doen. We zullen mensen in een verdwijnend beroep moeten omscholen. En zorgen dat wie nu aan de kant staat, tóch mee kan doen op de arbeidsmarkt.

Onderwijs en bedrijfsleven hebben de komende jaren samen een belangrijke opdracht. De tijd dat wij jongeren opleiden voor een baan is echt voorbij: we moeten opleiden voor een leerloopbaan. En samen werkelijk werk maken van een leven lang leren.

Hans van der Hoeve

Als burgemeester van Epe maakte Hans van der Hoeve sinds 2011 deel uit van het Dagelijks Bestuur van de Cleantech Regio. “De regionale samenwerking heeft een enorme ontwikkeling doorgemaakt.”

“Regio heeft zichzelf opnieuw uitgevonden”

Toen ik begon voor de Cleantech Regio was de Stedendriehoek nog vooral een bestuurlijk ‘construct’. Vanuit de Wet gemeenschappelijke regeling (Wgr) werkten we als gemeenten op een aantal thema’s samen. In de jaren erna heeft de regio zichzelf opnieuw uitgevonden en is één echte Cleantech Regio ontstaan.

Lees meer …

In de Strategische Board is de verbinding tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheden tot stand gekomen en in de Wgr richten we ons vooral op de publiekrechtelijke aspecten van onze gebiedsopgaven.

Samen met provincies Overijssel en Gelderland hebben we afgelopen jaren grote investeringsprogramma’s uitgevoerd, waarbij ook private financiering is ingezet. Eerst richtten we ons vooral op het sociale domein, milieu, landschap, steden en dorpen. Later steeds meer op innovatie, arbeidsmarkt, mobiliteit en leefomgeving. En dat alles voor een goed (cleantech) vestigingsklimaat.

Met de (her)uitvinding van de Cleantech Regio is het ons ook gelukt om tot ‘branding’ te komen. Wij zijn cleantech. In de nieuwe Agenda Cleantech Regio focussen we ons op een gezamenlijke aanpak van energietransitie en circulaire economie. Samen naar een schone toekomst!

Als we erin slagen om onze doelen te realiseren, dan zijn we koploper en voorbeeldregio in Nederland en daarbuiten. Met die ambitie kunnen een vernieuwde Board en Wgr-bestuur aan de slag. Ik kijk vol vertrouwen uit naar de volgende jaren.”

Online Magazine Driehoeksverhouding

De Driehoeksverhouding is een uitgave van de Cleantech Regio en verschijnt driemaal per jaar. Het e-zine wordt toegezonden aan bestuurders en ambtenaren in de Cleantech Regio, (maatschappelijke) organisaties, ondernemers, (onderwijs) instellingen die op het niveau van de Cleantech Regio werken, en aan iedere andere geïnteresseerde.

Tips? We hebben ons uiterste best gedaan om een prettig, leesbaar magazine te maken. Suggesties voor verbeteringen zijn uiteraard welkom. Dit kan via onderstaand emailadres.

Dit is de laatste editie van de Driehoeksverhouding. Uiteraard blijven we je op de hoogte houden van de ontwikkelingen en actualiteiten in de Cleantech Regio, maar dan in een andere vorm. Wil je dit niet missen, meld je dan hier aan.

Voor informatie:
Communicatie Cleantech Regio
Telefoon: (0571) 279880
E-mail: communicatie@cleantechregio.nl
Twitter: @CleantechRegio
Web: www.cleantechregio.nl

Tekst: Anne-Marie Veldkamp Journalistiek & Communicatie en Janneke Panneman en Gülay Gül (communicatie Cleantech Regio)

Eindredactie: Janneke Panneman

Foto’s: Erwin Zijlstra (EZ fotografie), foto artikel A1 bedrijvenpark: Gerard Dubois, foto artikel Textielsorteercentrum: Reshare, foto artikel beleef de Cleantech Regio/Foenix: Rene Mathon Koele

Realisatie & vormgeving: Peter Dees, ZinOntwerpers (Zwolle)